Zachowek to instytucja prawna, która chroni najbliższych członków rodziny zmarłego przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu. Nie jest to jednak prawo bezterminowe – podlega przedawnieniu, co oznacza, że po upływie określonego czasu uprawniony może stracić możliwość skutecznego dochodzenia swoich praw. W tym artykule wyjaśniamy, jakie są terminy przedawnienia roszczeń o zachowek i od kiedy należy je liczyć.
Czym jest zachowek i komu przysługuje?
Zachowek to instytucja prawa spadkowego zapewniająca najbliższym członkom rodziny zmarłego (spadkodawcy) prawo do otrzymania określonej części wartości spadku, nawet jeśli zostali pominięci w testamencie. Stanowi swoistą ochronę prawną dla najbliższych krewnych, gwarantując im minimalny udział w majątku po zmarłym, niezależnie od jego ostatniej woli wyrażonej w testamencie.
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, prawo do zachowku przysługuje:
- zstępnym spadkodawcy (dzieciom, wnukom)
- małżonkowi
- rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy
Wysokość zachowku wynosi co do zasady połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. W przypadku osób małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy, zachowek jest wyższy i wynosi dwie trzecie tej wartości.
Warto pamiętać, że nie każdy spadkobierca ustawowy ma prawo do zachowku. Rodzeństwo spadkodawcy i jego zstępni, mimo że mogą dziedziczyć z ustawy, nie są uprawnieni do zachowku.
Terminy przedawnienia roszczeń o zachowek
Roszczenia o zachowek, podobnie jak większość roszczeń majątkowych, podlegają przedawnieniu. Po upływie ustawowego terminu osoba zobowiązana do zapłaty zachowku może skutecznie odmówić jego spełnienia, powołując się na przedawnienie.
Zgodnie z art. 1007 § 1 Kodeksu cywilnego, roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Jest to podstawowy termin przedawnienia w przypadku, gdy spadkodawca pozostawił testament.
Jeżeli natomiast spadkodawca nie pozostawił testamentu lub gdy uprawniony do zachowku nie został powołany do spadku, termin przedawnienia również wynosi pięć lat, ale liczony jest od dnia otwarcia spadku, czyli od dnia śmierci spadkodawcy.
Zgodnie z nowelizacją Kodeksu cywilnego z 2018 roku, terminy przedawnienia kończą się zawsze z upływem ostatniego dnia roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata. Ta zasada ma istotne znaczenie praktyczne przy obliczaniu dokładnej daty przedawnienia roszczenia o zachowek.
Od kiedy liczyć termin przedawnienia zachowku?
Precyzyjne określenie początku biegu terminu przedawnienia jest kluczowe dla skutecznego dochodzenia roszczeń o zachowek. Moment rozpoczęcia biegu terminu zależy od konkretnych okoliczności sprawy spadkowej:
Gdy spadkodawca pozostawił testament
Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, termin przedawnienia liczy się od dnia jego ogłoszenia. Ogłoszenie testamentu to formalna czynność dokonywana przez sąd lub notariusza. Nie wszystkie testamenty podlegają jednak procedurze ogłoszenia – dotyczy to głównie testamentów notarialnych oraz testamentów własnoręcznych złożonych u notariusza.
Przykładowo: jeśli testament został ogłoszony 15 marca 2020 roku, to zgodnie z aktualnymi przepisami termin przedawnienia upłynie 31 grudnia 2025 roku (a nie 15 marca 2025 roku, jak byłoby to przed nowelizacją).
Gdy nie ma testamentu lub uprawniony nie jest spadkobiercą
W sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu lub gdy uprawniony do zachowku nie został powołany do spadku na podstawie testamentu, termin przedawnienia liczy się od dnia otwarcia spadku, czyli od dnia śmierci spadkodawcy.
Przykładowo: jeśli spadkodawca zmarł 10 czerwca 2021 roku i nie pozostawił testamentu, termin przedawnienia roszczeń o zachowek upłynie 31 grudnia 2026 roku.
Uwaga! Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu, co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom – przez czas trwania władzy rodzicielskiej. Dotyczy to również roszczeń między opiekunem a podopiecznym – przez czas sprawowania opieki.
Praktyczne aspekty dochodzenia zachowku
Dochodzenie zachowku w praktyce wiąże się z kilkoma istotnymi kwestiami, które mogą znacząco wpłynąć na skuteczność roszczeń:
Przerwanie biegu przedawnienia
Bieg przedawnienia roszczenia o zachowek może zostać przerwany, co oznacza, że termin zaczyna biec od nowa. Przerwanie następuje przez:
- Każdą czynność przed sądem lub innym właściwym organem, podjętą bezpośrednio w celu dochodzenia, ustalenia lub zaspokojenia roszczenia (np. złożenie pozwu)
- Uznanie roszczenia przez osobę zobowiązaną do zapłaty zachowku (nawet uznanie częściowe lub dokonanie częściowej zapłaty)
- Wszczęcie mediacji między stronami
Po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo. W przypadku przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu sądowym, przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie nie zostanie zakończone.
Zachowek a darowizny
Szczególnie złożona jest kwestia przedawnienia roszczeń o zachowek w kontekście darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia. Przy obliczaniu zachowku uwzględnia się nie tylko majątek pozostawiony przez spadkodawcę w chwili śmierci, ale również dokonane przez niego darowizny. Zgodnie z przepisami:
- Darowizny na rzecz spadkobierców i uprawnionych do zachowku dolicza się bez względu na czas ich dokonania
- Darowizny na rzecz innych osób dolicza się, jeżeli zostały dokonane w ciągu ostatnich dziesięciu lat przed otwarciem spadku
Należy podkreślić, że sam fakt dokonania darowizny przed ponad 10 laty (w przypadku darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami) nie powoduje przedawnienia roszczenia o zachowek. Przedawnienie zawsze liczy się od ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku, a nie od momentu dokonania darowizny.
Darowizny dokonane na rzecz osób trzecich (niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku) ponad 10 lat przed śmiercią spadkodawcy nie są jednak doliczane do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku, co może znacząco wpłynąć na jego wysokość.
Skutki upływu terminu przedawnienia
Upływ terminu przedawnienia nie powoduje automatycznego wygaśnięcia roszczenia o zachowek. Przedawnienie nie działa z urzędu – osoba zobowiązana do zapłaty zachowku musi sama podnieść zarzut przedawnienia w toku postępowania sądowego.
Warto wiedzieć, że w wyjątkowych przypadkach sąd może, po rozważeniu interesów stron, nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia, jeżeli wymagają tego zasady współżycia społecznego. Dotyczy to szczególnie sytuacji, gdy:
- Uprawniony do zachowku nie dochodzi swoich praw z przyczyn obiektywnie niezależnych od niego (np. z powodu ciężkiej choroby lub nieświadomości swoich praw)
- Termin przedawnienia jest stosunkowo krótki, a opóźnienie w dochodzeniu roszczeń niewielkie
- Zobowiązany do zapłaty zachowku celowo wprowadzał uprawnionego w błąd co do jego praw lub ukrywał istotne informacje
Liczenie na nieuwzględnienie zarzutu przedawnienia przez sąd jest jednak strategią wysoce ryzykowną. Sądy stosują tę możliwość wyjątkowo i tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Dlatego tak istotne jest, aby roszczenia o zachowek dochodzić w ustawowym terminie pięciu lat.
Pamiętaj! Jeśli masz wątpliwości co do swoich praw do zachowku lub terminu przedawnienia w twojej konkretnej sytuacji, warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym. Każda sprawa spadkowa ma swoją specyfikę i może zawierać niuanse, które wpływają na bieg terminu przedawnienia.
Dochodzenie zachowku wymaga znajomości prawa i terminowości działania. Upływ czasu może skutecznie pozbawić uprawnionych możliwości otrzymania należnej im części majątku spadkowego. Świadomość swoich praw i terminów na ich dochodzenie to pierwszy krok do skutecznej ochrony swoich interesów majątkowych w sprawach spadkowych.
